[Khedmatgozar]

 

انسان، شاید یک موضوعِ خیلی کهنه‌ای باشد و در وهله اول این طور به نظر برسد که یک موضوعِ بسیار بدیهی را مطرح کرده‌ایم، در صورتی که در‫علم انسان، در میان سراسرِ علومِ همه پدیده‌هایی که در علومِ انسانی مطرح است، مجهول‌ترین مساله، انسان است! وقتی تعریفهای مختلف را از زمان ‫ارسطو تا الان درباره ی انسان میشنویم و میخوانیم، میبینیم حتی علم امروز ـ که بشر این همه پیشرفتهای خارق‌العاده در رشته‌های مختلف علمی کرده ‫است ـ هر پدیده‌ای را در عالَم بهتر از انسان میتواند تعریف کند. زیرا به قول اَلکسیس کارل: "انسان تاکنون همواره به بیرون می‌پرداخته، و همواره در‫جستجوی سر در آوردن از عالَم و از اشیاء و از پدیده‌های مادی بوده و هرگز متوجه این نشده که قبل از شناختن عالَم بیرون، درون را باید شناخت".
 
‫بالاخص در سه قرن اخیر، به نسبت علومِ سابق، به میزانی که علوم تَرقی کرده و به میزانی که انسان خودآگاهی و معرفت دقیق و درست نسبت به اشیاء ‫و طبیعت پیدا کرده، ولی به قول جان دیویی: "امروز انسان کمتر از سابق انسان را میشناسد زیرا بیشتر از سابق اندیشه و کوشش‫علمی خود را مَصروف عالَم بیرون کرده". زیرا فلسفه، مذهب و علومِ قدیم، شعارِشان این بود (گر چه نمیگویم به این شعار همه فلاسفه و علماء رسیدند، ‫شاید نه فلاسفه رسیدند و نه علماء) که معنی زندگی و هدف عالَم و خصوصیات انسان و رسالت انسان را در این عالَم تعیین کنند، بشناسند. این شعارِ‫علم و فلسفه در قدیم است.
 
‫اما در سه قرن اخیر، فرانسیس بیکن شعاری را انتخاب کرد که تاکنون علم هنوز آن شعار را حفظ کرده، و آن اینست که: "علومِ سابق و فلسفه‌های ‫سابق همه هدفشان این بود تا انسان فقط معرفتش زیاد بشود و آگاهی بیشتر نسبت به حقایق عالَم پیدا بکند، اما علم امروز باید این هدف را از خودش ‫دور کند، و این رسالت را از دوشش بیندازد و رسالتی دیگر بگیرد ـ چنان که گرفت ـ و رسالت دیگرِ علم عبارت است از توانایی". فرانسیس بیکن اعلام ‫کرد که "تنها علمی، علم است و موردِ قبول و تنها فلسفه‌ای، فلسفه است و موردِ قبول که منجر به قدرت انسان در زندگی بشود". و چنان که الان میبینیم ‫علم در این سرعت و پیشرفت شدیدی که در زندگی کرده است، فقط به قدرتمند شدن انسان کمک کرده و مقصود از قدرتمند شدن انسان هم اینست که ‫او را بر طبیعت مسلط کرده و مقصود از تسلط بر طبیعت هم اینست که طبیعت برای زندگی روزمره‌اش و برای برخورداریهای غَریزی او از مادیات و از ‫نَعمات مادی که در روی این خاک هست بیشتر مُستَعِد بشود.
 
‫این کوشش موجب شده که همه رشته‌های فلسفی و همه رشته‌های علمی در سه قرن اخیر، مُنجر به قدرتمندتر کردن انسان بشود، یعنی مُنجر به ‫صنعت بشود. بنابراین هدف فلسفه‌ها و علومِ سابق، معرفت انسان بود به عالَم، اما هدف علم امروز منجر شدن علم و کوشش‌های علمی به صنعت است! ‫برای اینکه صنعت تنها وسیله‌ای است که علم را تبدیل به قدرت انسان در زندگی میکند.
 
‫در قدیم هر کس که دانشمندتر بود، آگاه‌تر و خودآگاه‌تر بود؛ اما بیکن میگوید این ارزش ندارد. "هر کس که دانشمندتر است یعنی اینکه مقتدرتر‫است، یعنی مسلح‌تر است، یعنی فقط سرمایه‌دارتر و ثروتمندتر است". از این جهت در قدیم ـ مثلاً ـ آتن دانشمندتر بود اما رُم قویتر بود. امروز دانش، ‫تنها و تنها، هدفش مُقتدر کردن انسان در زندگی و در روی خاک است. این قدرت، این شعار، گر چه یک شعارِ مقدس است، زیرا یکی از خدمات علم ‫باید برخوردار کردن هر چه بیشترِ انسان از مواهب مادی باشد، اما انحصارِ علم در چنین رسالتی، خیانتی به علم و خیانتی به انسان بود؛ چنان که امروز‫عواقب چنین حصری برای علم و برای اندیشه انسانی کاملاً پدیدار شده. زیرا رسالت بالاتر و مقدس‌تر از مُقتدر شدن انسان در زندگی ـ که علم باید آن ‫رسالت را به دوش بکشد ـ خوبتر شدن انسان در زندگی است و علم تنها ـ چنان که بیکن میگوید ـ به قدرتمندتر کردن انسان در زندگی و در طبیعت ‫کمک میکند و هرگز، برای "چگونه انسان خوبتر بشود"، هیچ چاره‌ای نیندیشید و برای همین هم هست که "انسان امروز از هر موقعی و هر دوره‌ای ‫در تاریخ مقتدرتر است بر طبیعت، اما از همه دوره‌های تاریخ که انسان تمدن و فرهنگ داشته ضعیف‌تر است بر خودش"، "از همه دوره‌های تاریخ، انسان ‫آشناتر است نسبت بر طبیعت، و از همه دوره‌های تاریخ، ناآگاهتر و نادانتر است نسبت به خودش". چنانکه یک حکیم قدیم را اگر میگفتیم زندگی ‫چیست؟ اگر می‌گفتیم انسان چیست؟ و اگر می‌گفتیم عالم عَبَث است یا عَبَث نیست؟ لااقل پاسخی داشت و لااقل رسالت خودش را در پاسخ گفتن ‫به این مسائل اساسی که انسان همواره دنبالش بوده و باید حل بشود و باید علم حل بکند، احساس میکرد. اما امروز از یک عالِم اگر یک چنین چیزی ‫بپرسیم میگوید، "اینها مسائلی است که هیچ وقت ما به آن نخواهیم رسید و هیچ وقت حل نخواهد شد و اینها را باید مُعَطل گذاشت و به آن نیندیشید ‫و تنها هدف من و رسالت من اینست که چگونه پدیده‌ای را یا رابطه بین پدیده‌ها را کشف کنم، استخدام کنم، تبدیل به صنعت کنم و آن را تولید کنم و‫انسان را برخوردارتر کنم از کالا". بنابراین، هدف همه کوششهای معنوی ـ فکری انسان، تبدیل شدن به صنعت است، و هدف صنعت تولید است و مصرف، ‫یعنی همه کوششهای عَمیق و مقدس معنوی و عقلی و منطقی انسان خلاصه شده است در مصرف هر چه متنوع‌تر و هر چه بیشتر. اینست که تمدن ‫‫امروز یک تمدن مصرفی است؛ اصالت مصرف شاخصه تمدن امروز است. در هر شکل از حکومتها و در هر شکلی از اشکال اجتماعی که در کشورهای ‫متمدن دنیا حساب کنیم، در این مشترکند که، "اصالت مصرف، مکتب‌شان و مذهب علمی‌شان است!" و این مساله‌ای است که هیچ کس شکی در  آن ‫ندارد. این مساله، انسان امروز را کاسته، انسان امروز را کوچک کرده و انسان امروز را مُقتدر کرده، اما بد کرده! در صورتی که قبل از اینکه انسان مقتدر ‫شود، باید خوب میشد.
 
‫دو تا اصطلاح است که من ناچارم برای بیان مطللبم این دو کلمه را معنی کنم (به آن معنای خاصی که استعمال میکنم) که غالباً اینها مُترادف ‫استعمال میشود در صورتی که مترادف نیست: ‫یکی "خدمت" به انسان است و یکی "اصلاح" انسان است. این دو تا، دو تا معنی است، دو تا مَقوله است: گاهی ما به یک فرد یا یک اجتماع خدمت ‫میکنیم، مثلاً اینکه یک شهر را آسفالت میکنیم؛ مثلاً اینکه به یک انسانی صد تومان یا هزار تومان پول میدهیم، یک خانه برایش میخریم و در اختیارش ‫میگذاریم؛ این خدمت کردن به جامعه و خدمت کردن به یک فرد است، اما این اصلاح نیست. گاه، این خدمت ـ بدون اصلاح ـ ممکن است مُنجر به ‫یک خیانت بشود: اگر من قبل از اینکه یک انسان را اصلاحش بکنم، به او خدمت بکنم، در این خدمت به انحراف بیشتری کمک کرده‌ام. بنابراین قبل از ‫خدمت به انسان باید درصددِ اصلاح انسان باشیم. ‫و علم تنها به انسان خدمت میکند و هیچ گونه رسالتی را برای رهبری و خوبتر شدن و اصلاح انسان تعهد نمیکند. کدام علم، امروز در دنیا هست که ‫اصلاح اخلاقی انسان را تعهد بکند؟ کدام رشته علمی است که تعقیب آن رشته علمی، انسان متعالی بسازد؟ هیچ رشته‌ای. همه رشته‌ها انسان خودآگاه ‫و آگاه بر طبیعت میسازد، برای مقتدر شدن. بنابراین، علم، تنها "خدمت" به انسان میکند در صورتی که رسالت مقدس‌تر علم و فوری‌تر و مقدمترِ علم، ‫اصلاح انسان است و شناختن انسان. زیرا خانه برای فرد ساختن ـ هر چه خانه زیبا باشد و خوب باشد و لوکس باشد ـ قبل از اینکه آن شخص را که در ‫این خانه میخواهد زندگی کند بشناسیم که چه تیپ است، برای چه میخواهد اینجا زندگی کند، چه جور میخواهد زندگی کند، چه حساسیتهایی دارد، ‫و چه جور آدمی هست، بی معنا است. و ما متأسفانه قبل از شناختن انسان و قبل از اینکه هیچ معنایی برای زندگی و برای انسان تصور کرده باشیم، به ‫ساختن تمدن و ساختن شکل زندگی لوکس و مقتدر و نیرومند و شگفت پرداختیم. اینست که گاه ممکن است که تمدن ما از این هم شگفت‌تر و عظیمتر ‫بشود، اما این تمدن چون بر اساس شناختن زندگی انسان و رسالت انسان و معنای انسان در حین زندگی مبتنی نیست، با همه عظمتش، با همه شگفتی ‫و با همه اهمیتش ممکن است انسان را در آن مَسخ کند! من گفتم "ممکن است" اما متفکری که در چنین ساختمانی امروز زندگی میکند، نمیگوید ‫"مَسخ نشده است" و "ممکن است مَسخ بشود"، میگوید "مَسخ شده است".
 
‫قهرمانان نویسندگان، هنرمندان و مُجسمه سازان مدرن را اگر نگاه کنیم، همه قهرمانان آنهامَسخند و اینها تصادفی نیست! این را ما که از دور تازه ‫تمدن اروپا را میشناسیم، نمیتوانیم قضاوت کنیم؛ از کسانی که خودشان در این تمدن و در این علم زندگی میکنند باید بپرسیم که تو چگونه خود را ‫می‌یابی؟ و انسان در چنین راه و روشی چه جور انسانی است؟

 

‫در رُتِردام، اگر کسانی از خانمها و آقایان رفته باشند یک مجسمه‌ای هست که بی نهایت قابل مطالعه است: در میدان عمومی این شهر یک مجسمه‌ای ‫از سنگ دیده میشود، ولی طبیعی نیست، خودِ این مجسمه یک اسکلت است؛ ساعدِ مجسمه روی مَفصلش قرار نگرفته، آمده روی وسط بازویش، بدون ‫مفصل، ایستاده، این ساعد هم روی وسط بازو قرار گرفته و مفصل از اینجا آزاد است؛ زانوها همین طور است، مچ پاها همین طور است، تمامِ انگشتان از ‫هم در رفته است، گَردن همین طور است و سر همین طور؛ به طوریکه از دور وقتی نگاه میکنیم احساس میکنیم که این مجسمه الان فرو میریزد.
 
‫مجسمه رتردام، مجسمه انسان امروز است! انسان پس از جنگ و انسان مدرن را نشان میدهد که مقتدر شده ـ آن طور که بیکن گفت ـ و چنان ‫اقتدار پیدا کرده که صلابت یک سنگ را یافته، اما در عین حال دارد فرو میریزد و هر آن احتمال اینکه متلاشی بشود هست.
 
 
کتاب آقای سارتر به نامِ «استفراغ» ـ که یکی از مشهورترین آثارِ قرن بیستم است ـ زندگی انسان امروز را در آنجا نشان میدهد، اسم این «استفراغ» ‫است.

‫قهرمان ژان ایزوله که سمبل انسان امروز است یک شاهزاده‌ای است غَرق طلا و شکوه و جلال، اما از دردی مینالد که درمان ندارد. خودش، ژان ایزوله، ‫در تفسیرِ این قهرمان می‌گوید: این قهرمان "فرانسه" است؛ فرانسه است که سراپا طلا، سراپا قدرت و تمدن و سراپا زَر (یعنی همه مَواهب زندگی؛ یعنی ‫همان آرزوی فرانسیس بیکن در علم، عملی شده و تحقق پیدا کرده) میباشد، اما از دردی مینالد که درمان ندارد! ژان ایزوله میگوید این شاهزاده، ‫فرانسه است؛ اما امروز، "همه تمدنها" است، "انسان متمدن" است.

‫قهرمان دیگر مال الیوت است و او خیلی خوشمزه‌تر انسان امروز را، انسان مقتدرِ امروز را، معرفی میکند: «ترزیا» ـ قهرمان رُمان الیوت ـ یکی ‫از الهه‌های یونان قدیم است؛ این الهه خنثی است یعنی هم زن است و هم مَرد؛ این قهرمان، انسان امروز است که مقتدر شده، دو برابرِ انسان دیروز شده! ‫اما این چه جور دو برابری است؟ مثل یک خنثی؛ خنثایی است که دو برابرِ انسان معمولی است، دو برابرِ انسان گذشته است، اما یک جور دو برابر شدن ‫است که عقیم است و ضعیفتر است و از لحاظ انسانی پایین‌تر از انسان گذشته است که نصف این بود! چرا همه این کارها شده؟ چرا تمدن؟ و چرا علم؟ ‫و چرا این نبوغی که به این قدرت و شگفتی شکفت، انسانی این جوری ساخت؟ مجسمه رتردام ساخت؟ چرا زندگی با این جلال، با این قدرت، و با این ‫برخورداری "استفراغ" شد؟ چرا این تمدن بزرگ "بیماری"ای دارد که به قول کامو "طاعون" است؟ و چرا انسانی که دو برابرِ انسان گذشته شده خنثی ‫است؟ چرا؟ به خاطرِ اینکه به نظرِ من قبل از هر کاری، علم باید انسان را میشناخت و زندگی انسان را معنی میکرد، و بعد متناسب با نیازِ انسان و ‫متناسب با رسالتی که انسان در زندگی اینجایی‌اش دارد، دست به تمدن و دست به کشفیات و اختراعات و صنعت میزد. اما انسان را هیچ نشناخته و هیچ ‫معنایی برای زندگی انسان روی زمین نداده، همواره دارد ساختمان میسازد بدون اینکه بشناسد این کسی که آن جا ـ در این ساختمان ـ زندگی میکند ‫چه احتیاجات واقعی و اصیل دارد! دیدیم که همیشه از این ساختمان صحبت میکند که مدرنتر از ساختمان پیش است و کاملتر از ساختمان پیش ‫است ـ و درست هم هست ـ اما اگر بپرسیم آن کسی که اینجا میخواهد زندگی کند چه جور آدمی است؟ میگوید: به من مربوط نیست، به حکمت ‫الهی قدیم مربوط است که در این باره‌ها صحبت میکردند، آن هم که به نتیجه نرسید پس هیچی وِلش کنیم! پس این تمدن را برای کی میسازیم!؟

‫قبل از اینکه تمدن بسازیم، قبل از اینکه روش علمی را تعیین کنیم، و قبل از اینکه، رسالتی برای علم یا فلسفه تعیین کنیم، قبلا باید همه نیروهایمان ‫متمرکزِ این معنا بشود که انسان چه موجودی است و چه خصوصیاتی دارد و چه نیازهای اصیلی دارد و چه ابعادِ متنوعی دارد، و بعد بر اساس این شناخت، ‫زندگیش را برنامه ریزی کنیم و بر اساس این شناخت، تمدن را بسازیم و بر اساس این شناخت، رسالت علم را تعیین کنیم.

‫مقصودم از این مقدمه این بود که، قبل از شناختن تمدن، قبل از بررسی فلسفه‌ها، قبل از بررسی و قضاوت درباره ی هنر، قبل از قضاوت و بررسی ‫درباره ی ادبیات، درباره ی زندگی، درباره ی حتی مذهب و حتی فلسفه، انسان باید شناخته بشود، مذهب، راهِ زندگی و نجات و کمال بشر است و پاسخ گفتن به ‫عمیقترین و متعالی‌ترین نیازهای انسان است، ولی برای تعریف مذهب قبلاً باید انسان را بشناسیم و اگر انسان را بشناسیم، میتوانیم بهترین مذهب را ‫برایش انتخاب کنیم، و بفهمیم که از میان مذاهب کدام متناسبتر با چنین موجودی است دارای چنین نیازهایی.

نقل قول: علی، حقیقتی بر گونه اساطیر
دکتر علی شریعتی